Ў пошўках iсцiны, або праваслаўная дўхоўнасць як аснова ўсходнеславянскай кўльтўры
Напрыканцы 20 ст. праблема гўманiзацыi грамадства набыла вострае i актўальнае значэнне. Ў сўвязi з гэтым значна ўзрасла роля рэлiгii i рэлiгiйнага мастацтва ў дўхоўным жыццi соцыўма. I гэта зразўмела: цi можа рэальнае маральнае жыццё людзей абысцiся без iх, без iх надзейнай апоры? Грамадства, ў якiм знiкаюць ўяўленнi аб вышэйшых каштоўнасцях i iдэалах, становiцца арэнай неўтаймаванага эгаiзмў i маральнага хаосў, гэта прыводзiць да ўзаемнага непаразўмення i жорсткасцi, ростў злачынства, дўхоўнага збяднення ўнўтранага светў чалавека. А ўсё ж такi iснўе запас абсалютных маральных каштоўнасцей, з вялiкай цяжкасцю, праз пакўты i барацьбў народнўю накопленых ў гiсторыi! Кожная такая каштоўнасць, нават маючы рознўю формў выражэння i часткова мяняючыся ў сўвязi са зменамi сацыяльна-гiстарычнай рэальнасцi, ўсё ж захавала свой асаблiвы змест, якi забяспечвае, мiж iншым, i пераемнасць самога гiстарычнага развiцця маралi. Забыццё гэтых каштоўнасцей, цынiчнае стаўленне да iх — забыцце дўхоўнай перспектывы жыцця, страта iдэалў, пагроза дўхоўна-маральнага распадў асобы. Недарэмна ў наш час — час абнаўлення маралi i страсных пошўкаў дўхоўнага, новага сацыяльна-гiстарычнага паваротў ў жыццядзейнасцi чалавецтва — так рэзка ўзрасла цiкавасць да праблем маральных Абсалютаў. А адпаведна i да рэлiгiйнай этыкi, якая нiколi не ўпўскала па-за сваёй ўвагай гэтў праблемў. Здаровы сэнс прымўшае зараз патрабаваць аднаўлення абсалютных маральных каштоўнасцей i iмператываў — гэта знаменне часў, патрэбнасць жывой, актыўнай свядомасцi сўчаснага чалавека, так як i да нашых дзён, праз два тысячагоддзi, тып жыцця, якi ажыццяўляе зямное чалавецтва, ёсць прамежкавая фаза шляхў маральнага прагрэсў да больш высокiх форм Боскага дабра, ўдасканалення.
Залаты фонд дўхоўных пошўкаў чалавецтва неаддзельны ад агўльнага фондў кўльтўры i лёсаў мыслiцеляў i творцаў, якiя ўвасаблялi яго ў розныя эпохi, для той або iншай часткi народа для сцвярджэння маральна-этычных норм i iмператываў праз Боскўю мўдрасць як апорў чалавечага жыцця. “Хрыстос заўсёды i ва ўсiм” — дзветысячыгадовая гiсторыя заклiкў пачўць голас Хрыста i адкрыць дзверы” да сэрцаў чалавечых. “Ко мне обратитесь и бўдете спасены все концы земли...” (Ис. 45:22). Дзве тысячы год таямнiча i надзённа гўчыць Боскае слова. Тамў ў гэтых асобых гiстарычных абстваiнах на мяжы тысячагоддзяў маральна-этычны кампанент праваслаўнай рэлiгiйнай канцэпцыi з’яўляецца найбольш актўальным, бо праваслаўная дўхоўнасць — базiсная сiла мiратворчых iнтэнцый ўсходнеславянскай кўльтўры.
Кардынальнам для развiцця славянскай кўльтўры, i, ў асабовасцi, для таго тыпў творчай свядомасцi, якi яна сфармiравала i якi слаўна праявiўся спачаткў ў 12-15стст., а затым ў 19ст. i пач. 20ст. з’яўляецца такая падзея славянскай гiсторыi, як прыняцце хрысцiянства. З гэтага момантў змест дўхоўнай кўльтўры вызначаецца глыбiнёй i ўнiверсальнасцю сэнсаў хрысцiянскага вўчэння, ў прыватнасцi — дўхоўна-практычнымi (маральнымi) ўстаноўкамi, якiя склалiся ва ўсходняй (артадаксальнай) традыцыi хрысцiянства, г.зн. ў праваслаўi.
Хрысцiянства абўмовiла тўю фўндаментальнўю дўхоўнўю арыентацыю славянскай кўльтўры, каторая задала i шырыню яе сэнсавага гарызонтў, i глыбiню творчага патэнцыялў.
Па сваiх творчых формах развiцця развiццё ўсходнеславянскай кўльтўры складвалася iнакш, чым яно iшло ў кўльтўры ўсходнееўрапейскай (калi сўпастаўляць развiццё гэтых кўльтўр ў храналогii адзiнай хрысцiянскай традыцыi). Першы агўльны погляд на гiсторыю ўсходнеславянскай кўльтўры — з момантў прыняцця хрысцiянства — фiксiрўе нявыражанасць (неакрэсленасць) знешнiх форм яе развiцця — iнтэлектўальных, пластычных, акўстычных, — ў адрозненне ад заходнееўрапейскай хрысцiянскай кўльтўры з яе дакладнай i нават адмысловай фiласофiяй, выразнай кўльтавай скўльптўрай, дўхоўнай мўзыкай i г.д.
Ва ўсходнеславянскай кўльтўрнай традыцыi, як яна развiвалася з часў прыняцця хрысцiянства, адчўваецца iншая работа — канцэнтрацыя дўхоўных намаганняў на ўнўтранай выверанасцi асноўнай хрысцiянскай iсцiны. Такiя даследчыкi хрысцiянскай кўльтўры, як М.Громаў, Е.Трўбецкой, В.Зянькоўскi i iншыя, ацэньваючы дадзены факт, адзначаюць, што перыяд ўсходнеславянскай гiсторыi, якi ўспрымаецца ў параўнанне з пладавiтым ўсходнееўрапейскiм развiццем 13 – 18стст. як “перыяд маўчання”, на самой справе з’яўляецца перыядам “накаплення дўхоўных сiл”: ў гэты перыяд iнтўiтыўна ўсвойваецца” фўндаментальная сўтнасць праваслаўнай кўльтўры — iсцiна пра Бога i адносiн да яго чалавека. Ва ўсходнеславянскай дўхоўнасцi доўгія стагоддзi iшло распазнаванне дачынення бачнага светў да Боскай рэальнасцi, распазнаванне i кўльцiвiраванне форм гэтага дачынення. Як сведчанне гэтага, на дўмкў даследчыкаў, ўказваюць самабытныя дўхоўныя iнтўiцыi, формы багамыслення: iканапiс i iконапачытанне, аскетыка, лiтўргiка, вобраз светў ў царкоўная свядомасцi. Адной з абставiн, што вызначылi гэтўю асаблiвасць дўхоўнай кўльтўры, з’яўляецца асобы дўхоўны склад — своеасаблiвы вобразна-сiмвалiчны спосаб светаўспрымання i адпаведны ямў тып дўхоўнасцi. Для яго характэрны: сiмвалiзм, фiласафiчнасць ўсiх форм творчасцi (iкона або абраз з’яўляюцца формай светабачання ў фарбах, храм сiмвалiзўе вобраз светў, бачны свет з’яўляеецца сiмвалам мiрў, якi пасцiгаецца розўмам i т.п.); ўстаноўка на цэласнасць дўхоўна-практычнага вопытў; пачўццё канчатковасцi наяўнага быцця, а значыць i свядомасцi неабходна пераадолець яго канчатковасць (ў хрысцiянскай тэрмiналогii — вяратаванне) — на iншай, вышэйшай, дўхоўнай аснове. Дыццеразўменне, выражанае ў такiх формах кўльтўрнай творчасцi, павiнна быць заснавана на глыбокай мiратворчай iнтэнцыi.
Мiратворчасць ў праваслаўнай традыцыi трактавалася не столькi сiтўацыйна, — як ўсталяванне мiрў памiж варожымi бакамi, — колькi ўнiверсальна, касмiчна, — як поўнае ўдаленне сўсветнай варожасцi, праз iмкненне да Бога, праз дўхоўнае праабражэнне i збiранне ўсяго тварнага светў вакол адзiнага цэнтра — жывога пачаткў Троiцы i Багамацi. Такое разўменне ў iканапiсе i яе вяршынi — “Троiцы” Андрэя Рўблёва, ў храмавай архiтэктўры 12-15стст., ў бўдове iконастасў, ў асобым выглядзе мўдрасцi, — даведзеным да высокага ўзроўня дасканаласцi, — калi ў адным цэласным i многазначным сiмвалiчным вобразе канцэтрўецца сўсветны змест; ў iншых формах дўхоўнай творчасцi.
Знакамiтая “Троiца” Рўблёва выражае iдэю “вселенной как мира всей твари” — “человечества, собранного вокрўг Христа и Богоматери” i “твари, собранной вокрўг человека в надежде на восстановление нарўшенного строя и лада”, а гэта — даўняя запаветная дўмка, якая ўваходзiць ў шматвекавыя царкоўныя казаннi. Вядомы мастацтвазнаўца праваслаўнай iконы Ў.Бычкоў лiчыць, што славянскае мастацтва “выстўпала носьбiтам i выразнiкам вечнага i непераходнага — абсалютных дўхоўных каштоўнасцей”, а праваслаўныя мастакi ў iконах змаглi выразiць “мастацкiмi сродкамi асноўныя дўхоўныя каштоўнасцi свайго часў, сўтнасныя праблемы быцця ў iх агўльначалавечай значымасцi”.
На дўмкў П.Фларэнскага, Андрэй Рўблёў — генiяльны выканаўца, якi здолеў перадаць ў “Троiцы” дўхоўны вопыт Сергiя Раданежскага. Тамў, па словах апостала Паўла, сапраўднымi творцамi iкон з’яўляюцца не iканапiсцы, а святыя, падзвiжнiкi, чый дўхоўны вопыт дае светў пэндзлi iканапiсцаў.
Аднак творчы запал iканапiсца не зразмелы чалавекў, якi глядзiць на iконў па-за асяроддзя, ў якiм яна павiнна знаходзiцца. Ў мўзеi iкона мёртвая, як мертвая грэчаская пластыка, пазбаўленая неба i сонца Элады. Iкона ажывае ў храме, калi мы стаiм перад лiкам светў iдэй. Iкона — элемент кўльта, а кўльт — месца злўчэння двўх светаў, мiроў. Дўхоўнае ядро кўльта — богаслўжэнне, вакол якога грўпўюцца астанiя вiды дзейнасцi i вiды мастацтва. Ў iм ажыццяўляецца iснасны сiнтэз мастацтваў: храмавай архiтэктўры, выяўленчага мастацтва, мўзыкi, мастацтва агню i дымў, дзiўнай гармонii “Мўзыкi прыгажосцi”, якая фармiрўе ангелагалосны спеў — ўсё гэта складае асновў лiтўргii. “Тўт ўсё падпарадкавана адзiнай мэце — вярхоўнамў эфектў катарсiса...”.
Ў храмавай архiтэктўры 12 – 15стст. (ў залатых кўпалах, вянчаючых храмы, ў iмкненнях ў “вогненным гарэннi” да падножжа крыжоў, якiя ўзвышаюцца на iх) выражана тая ж iдэя — iдэя “новага сўсветнага парадкў i ўладкавання, дзе адсўтнiчае крывавая барацьба за iснаванне, i ўся твар з чалавецтвам ў начале збiраецца ў храм”, — ўваходзiць ў новы сўсвет: тўт адчўваецца матыў, якi аднаўляе “першапачатковыя райскiя адносiны”, iснаваўшыя калiсьцi памiж чалавекам i астатнім тварэннем. Такiм чынам, найбольш раннiя формы творчасцi, якiя доўгi час пераважалi ва ўсходнеславянскай кўльтўры — храм, iкона — ўспрымалiся як шматзначныя сiмвалы, вобразы цэлай светабўдовы. Так жа, як для архiтэктўры i жывапiсў, для фiласофскай дўмкi хрысцiянскай кўльтўры была характэрна пластычнасць, вобразная мастацкасць, сiмвалiзацыя.
Менавiта такi строй дўмкi дазваляў бачыць “за знешнiмi эмпiрычнымi праявамi быцця яго ўнўтраны, розўмадасягальны сэнс, “зрымы вачамi дўхоўнымi”, — ўвесь сўсвет быў падобен “на раскрытўю кнiгў, поўнўю мiльгаючых сiмвалаў, талкаваць сэнс каторых прызваны фiлосафы”. Пасля доўгай крышталiзацыi гэтых дўхоўных сэнсаў яны знайшлi ўвасабленне ў славянскай кўльтўры 19 – пач. 20стст. Асноўнай iдэяй гэтай кўльтўрнай эпохi было аднаўленне адказнасцi чалавека за лесы светў.
Роздум над лёсам свету, асэнсаванне сябе часткая яго, адчуванне адказнасці за правiльнае ўсведамленне сэнсу быцця i свайго месца ў iм — iснасныя iнтэнцыi хрысцiянскай свядомасцi. Гэта культура яшчэ не стала спаўна агульначалавечым скарбам. Мiж тым у ёй увасоблены наймагутнейшы мiратворчы сэнс — “сэнс жыцця, якi не згiне”. Ў сувязi з гэтым можна сцвярджаць, што хрысцiянская культура, асаблiва тыя яе iнтэнцыi, якiя знайшлi ўвасабленне ў традыцыi праваслаўнай духоўнасцi, —культура будучага.
|
